GENEZA OSI

Oś Saska jest jednym z największych osiągnięć polskiej urbanistyki w XVIII wieku. Stanowi wyraz absolutystycznych ambicji Augusta II Mocnego, który pragnął zaznaczyć swoje panowanie poprzez wzniesienie w stolicy osobistej rezydencji.

Założenie królewskiej rezydencji powstało w oparciu o posesję Morsztynów ze znajdującym się na jej terenie pałacem. Za takim umiejscowieniem przemawiała głównie bliskość Zamku Królewskiego oraz najważniejszych szlaków komunikacyjnych. Pałac Morsztynów był barokową rezydencją o osiowej kompozycji. Zwrócony frontem w stronę Krakowskiego Przedmieścia, a elewacją zachodnią w stronę ogrodu, stanowił dogodny punkt wyjścia do stworzenia wielkiego, osiowego założenia architektoniczno-ogrodowego. Zabudowa gruntów położonych na zachód od pałacu pozwalała na jej częściowe zachowanie i włączenie do projektowanego przedsięwzięcia. Ogólna koncepcja Osi Saskiej była dziełem Jana Krzysztofa Naumanna i Mateusza Daniela Pöppelmanna.

Kształtowanie osi saskiej rozpoczęło się w 1713 roku. W procesie tym wyróżnić można trzy etapy. Pierwszy trwał do początku lat 20-tych XVIII wieku. Na scalonych posiadłościach Tarłów i Morsztynów, w oparciu o oś pałacu, utworzono wówczas założenie ogrodowe długości ok. 340 m.

Następny etap rozwoju Osi Saskiej trwał do śmierci Augusta II w 1733 roku. Dokupiono wówczas kolejne posiadłości nadając założeniu zasadniczy kształt przestrzenny i rozbudowano pałac. W 1731 roku w zachodniej części powstał zespół koszar wzniesiony obustronnie wzdłuż drogi stanowiącej przedłużenie głównej alei ogrodu. Rozwój Osi Saskiej, spowalniany przez brak środków finansowych, przerwała śmierć Augusta II.

Ostatni etap kształtowania założenia przypadł na lata trzydzieste i czterdzieste XVIII wieku. Rozbudowano wówczas pałac i urządzono ogród, w którym wzniesiono liczne zabudowania gospodarcze i rozrywkowe. W swoim ostatecznym kształcie założenie składało się z przedpałacowego dziedzińca, pałacu, ogrodu o powierzchni około 17 ha oraz zespołu koszar. Rozciągało się na długości około 1650 m.

Kompozycja Osi Saskiej oparta była na dwóch trójpromienistych układach o przeciwległych ogniskach, znajdujących się w miejscach wjazdu od wschodu i zachodu. Centralny punkt założenia stanowiło skrzyżowanie dwóch dróg, które łączyły oba układy. W miejscu tym znajdował się tzw. Wielki Salon, stanowiąc jeden z wyznaczników osi założenia. Pozostałymi były brama przy Krakowskim Przedmieściu, pałac, brama w zachodniej części ogrodu oraz pawilony koszar.

Oś Saska zaprojektowana została w sposób umożliwiający zespolenie funkcji rezydencjonalnych, militarnych i komunikacyjnych. Funkcje rezydencjonalne znalazły wyraz w rozbudowie pałacu oraz ukształtowaniu ogrodu. Przejawem militarnych funkcji założenia było włączenie do kompozycji królewskiej rezydencji zespołu koszar. Funkcje komunikacyjne realizowane były poprzez powiązanie wewnętrznego układu dróg z siecią dróg publicznych.